Түсіндірме сөздіктерінің даму тарихы орта ғасырлардан бастау алып, XVI-XVII ғасырларға қарай алғашқы жүйелі шығарылымдарымен және «алфавит» деп аталуымен айқындалады. Бұл кезеңдерде сөздіктердің мақсаты әртүрлі білім саласындағы адамдарға қызмет еткен. Ғасырлар бойы сөздіктердің саны мен сапасы өсіп, олардың тілдік байлықты сақтаудағы рөлі артты. Алғашқы басылымдардың бірі – Лоуренс Зизанийдің 1596 жылы шығарған сөздігі мыңға жуық сөзді қамтыса, кейінгі еңбектер, мысалы, Памва Беринданың сөздігі 6000-нан астам сөзді қамтыды.  

XVIII ғасырда Ф.П.Поликарпов-Орловтың латын және грек тілдеріне аударылған алғашқы түсіндірме сөздігі жазылып, 700-ге жуық сөз сипатталды. Ресей академиясы құрылғаннан кейін түсіндірме сөздіктер жүйеленіп, 43 000-нан астам сөзді қамтитын басылымдар шығарылды.

Қазақ тілінің лексикографиясының дамуы ғылыми зерттеулер мен тәжірибелік жұмыстар арқылы кеңейіп, тереңдей түсті. Ш.Ш.Сарыбаевтың редакторлығымен 2005 жылы жарық көрген «Қазақ тілінің аймақтық сөздігі» Қазақстаннан тыс жерлерде қоныстанған қазақтардың тілдік ерекшеліктерін қамтып, бұл салаға зор үлес қосты. Т.Жанұзақов басқарған 2008 жылғы «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі» қазіргі әдеби тілдің нормасына тән сөздер мен сөз тіркестерін, сонымен қатар жаңа терминдер мен атауларды қамтиды. Бұл жұмыстар қазақ тілінің лексикалық байлығын жан-жақты ашып көрсетеді.

Қазақ лексикографиясының дамуы А.Байтұрсынұлының зерттеулеріне дейінгі кезеңнен бастап, тілдің бай сөздік қорын ғылыми тұрғыдан пайдаланумен тығыз байланысты. Бұл кезеңдерде жасалған сөздіктер тіл біліміндегі олқылықтарды толтырып, қазақ тілінің лексикалық байлығын арттыруға зор үлес қосты.

Сөздік жасаудың теориялық аспектілері бойынша жазылған еңбектер, соның ішінде Б.Қалиұлының «Түсіндірме сөздік жасаудың теориясы мен практикасы» сияқты зерттеулер, қазақ тіл білімінде сөздік жасаудың тәжірибелік және теориялық мәселелеріне тереңінен үңілуге мүмкіндік берді. Бұл еңбектер сөздің мағынасын, оның даму заңдылықтарын және семасиологиялық аспектілерін зерттеуде маңызды құрал болып табылады.

ҚӘТС-ке зерттеме жүргізгеннен кейін авторлардың талдау жасап, ұсынып отырған кітабында олар грамматикалық мағынаның міндеттілігі мен тұрақтылығы туралы және кез келген сөйлемдегі сөзде грамматикалық мағына міндетті түрде болуы шарт екенін баса айтады.

Талдап отырған еңбектің мәтінінде сөздердің грамматикалық құрылымы мен мағынасының күрделілігін көрсетеді және тіл білімінде грамматикалық мағынаның маңызды рөл атқаратынын дәлелдейді.

Авторлар қазақ тіліндегі атау сөздердің жазылуына қатысты Қазақстан Республикасының Тіл стандарттауына (ҚӘТС) сәйкес кейбір атаулардың бөлек немесе біріктіріліп жазылуын талдау арқылы, тілдік стандарттардың қалай қолданылатынын көрсетеді. Атап айтқанда, «қара тал», «қара терек», «тас ошақ» сияқты атаулардың бөлек жазылғанын, ал «ақбидай», «ақбұзаубас», «ақдегелек» секілді сөздердің біріктіріліп жазылғанын мысал ретінде келтіреді. Бұл айырмашылықтардың артында тұрған логиканы түсіндіру мақсатында, сөздердің құрылымдық және мағыналық ерекшеліктеріне назар аударады.

Авторлар сөздердің біріктіріліп немесе бөлек жазылуында бірқалыптылықтың жетіспеушілігін атап өтеді және бұл мәселенің тілдің стандартталуына қалай әсер ететінін талқылайды. Мәтінде көрсетілген мәселелер тіл біліміндегі зерттеулер үшін маңызды, өйткені олар тілдің стандартталу процесінде кездесетін қиындықтарды және тілдік нормаларды қалыптастырудағы күрделіліктерді ашып көрсетеді.

Сонымен қатар, авторлар сөздікті жасаудағы әртүрлі тәсілдерді сынайды. Бұл әртүрлілік сөздіктердің сапасындағы айырмашылықтарға әкеп соғады деген пікірді ұсынады. Мұнымен қатар, кейбір сөздердің орфографиялық сөздікте және ҚӘТС-те әртүрлі жазылуы, тіпті кейде бір сөздің екі рет қайталанып, әртүрлі формада берілуі сияқты мәселелерді көтереді. Бұл тіл білімі саласындағы мамандар арасында осы мәселелерді шешу жолдарын іздестіру қажеттілігін көрсетеді.

ҚӘТС-те байқалатын қателіктерді көрсетуде авторлардың мақсаты – сөздіктің сапасын түсіру емес, келешекте сөздікті жақсарту жолдарын ұсыну. Мысалдар арқылы сөз мағыналарының дұрыс берілмеуі, сөздердің дұрыс сараланбауы, анықтамалардағы қателер мен түсіндірмелердің түсініксіз болуы сынға алынады.

Сондай-ақ, бұл талдауда ҚӘТС-тегі сөздердің бірнеше мағыналарының бір-бірімен шатастырылуы сын көзіне ілінеді. Кейбір сөздердің үш түрлі мағынада бөлініп, бірақ берілген анықтамалар мен мысалдар бір-біріне сәйкес келмейтіндігін мысалдармен дәлелдеп көрсеткен. Бұл секілді мәселелер сөздіктің анықтығы мен пайдаланушылар үшін түсініктілігіне кері әсер ететінін атап өтеді. ҚӘТС-інде шетелдік сөздердің кездесетінен бөлек тағы бір мәселенің шешімін авторлардың ойынша егер сөздерге берген анықтамалар түсінікті болса, сөздік пайдалы болады; егер түсініксіз болса, онда сөздіктің құны азаяды. Авторлар ҚӘТС-тегі кейбір анықтамалардың түсініксіз екенін көрсетеді және бұл мәселелердің шешілуі сөздіктің келешектегі нұсқаларында жақсаруы керек екенін баса айтады.

Авторлардың зерттеулерінде қазақ тілінде жаңа сөздердің жасалуы мен енгізілуінің қажеттілігін талқылайды, ол үшін шет тілдерден тікелей аударылған сөздердің орнына ұлттық тілдің ресурстарын пайдалануды ұсынады. Сонымен қатар, авторлар қазақ тілінің бүгінгі күні кездесетін кейбір шетел сөздерінің тілдік құрылымға сәйкес келмейтіндігін және мұның тілдің табиғатын бұзатындығын айтады. Авторлар қазақ тілінің лексикалық байлығын арттыру және тілдің ұлттық сипатын сақтау мәселелерін терең зерттей отырып, қазақ тілінің сөздік қорын байыту және дамыту жолдарын ұсынады. Сонымен қатар тілдің табиғи құрылымы мен ұлттық ерекшеліктерін ескерудің маңыздылығын атап өтеді.

Қорыта айтқанда, түсіндірме сөздіктерінің даму тарихы тіл білімінде маңызды рөл атқарып, тілдің өркендеуіне және мәдени мұраны сақтауға үлкен үлес қосады. Олар біздің тіліміздің, мәдениетіміздің және біліміміздің қазынасы болып табылады. Қазақ тілінің орфографиясы мен тіл стандарттауына қатысты күрделі мәселелерді ашып көрсетудегі мәселелерді шешу үшін тіл білімі саласындағы зерттеушілер, оқытушылар және тіл мамандары арасында біріккен терең талқылаулар мен зерттеулердің қажет екені айқын көрінеді.